آیه 38 سوره مریم

أَسْمِعْ بِهِمْ وَ أَبْصِرْ يَوْمَ يَأْتُونَنا لكِنِ الظَّالِمُونَ الْيَوْمَ فِي ضَلالٍ مُبِينٍ (38)

أَسْمِعْ بِهِمْ وَ أَبْصِرْ: چه شنوا باشند كافران و چه بينايند. يَوْمَ يَأْتُونَنا:

روزى كه بيايند ما را، يعنى به محشر قيامت حاضر شوند. يعنى به عين اليقين مشاهده كنند وعيد الهى را و بدان متيقن شوند، اما فايده ندهد آنان را. و چون حق جل و جلاله متصف به تعجب نمى‌شود، پس معنى آنكه: شنوائى و بينائى كفار روز موعود سزاوار است كه به آن تعجب نمايند بعد از آنكه كور و كر بودند در دنيا، و مواعيد و آيات الهى به چشم رضا و گوش قبول نمى‌شنيدند و نمى‌ديدند. و نزد بعضى اين كلام بر وجه تهديد است، يعنى چه شنوا باشند آن روز سخنان موحش را، و چه بينايند عقوبات و عذاب شديد را. جبائى گفته: آيه خطاب امريه و مخاطب حضرت رسالت صلّى اللّه عليه و آله، يعنى بشنوان و بيناگردان ايشان را از مواعيد آن روز و آنچه فرا گيرد آنها را از عقوبات و اهوال.

لكِنِ الظَّالِمُونَ الْيَوْمَ‌: لكن ستمكاران كه كافرانند امروز دنيا. فِي ضَلالٍ مُبِينٍ‌: در گمراهى آشكار هستند، زيرا مقدم داشتند هوى را بر هدى، و از دين حق عدول كردند. حاصل آنكه كافران در دنيا جاهلند به امور عقبى، و در آخرت عارفند به آن. و اين عرفان در آن روز فايده‌اى به ايشان ندهد. در دنيا بايد چشم حق بين و گوش دل خود را باز كنند و از عناد و انكار دست بردارند،

جلد 8 - صفحه 183

مطيع حق شوند تا رستگارى آخرت را دريابند.

نكته: ايقاع (ظالمين) در موضع ضمير، اشعار است به آنكه: ايشان ظلم كردند بر نفسهاى خود كه استماع سخن حق نكردند و آيات ربانى را نديدند در حينى كه ايشان را نفع مى‌داد، و به جهت تسجيل بر غفلت ايشان، ضلالت را متصف ساخت به ابانت، يعنى غفلت ايشان گمراهى ظاهر و هويدا بود كه بر هيچيك مخفى نباشد.

تتمه: ابو مسلم گفته: آيه شريفه دال است بر آنكه مراد به آيه‌ «صُمٌّ بُكْمٌ عُمْيٌ»* «1» عدم تدبر ايشان است به آنچه شنيدند و ديدند، نه آنكه محمول باشد بر آفت ظاهرى كه آن كرى و گنگى و كورى است، چه حق تعالى اين آيه‌ (لكِنِ الظَّالِمُونَ الْيَوْمَ فِي ضَلالٍ مُبِينٍ) را در مقابله‌ «أَسْمِعْ بِهِمْ وَ أَبْصِرْ» داشته، به يقين مراد به سمع و بصر، هدايت؛ و به صم و بكم و عمى، ضلالت باشد.

فَاخْتَلَفَ الْأَحْزابُ مِنْ بَيْنِهِمْ فَوَيْلٌ لِلَّذِينَ كَفَرُوا مِنْ مَشْهَدِ يَوْمٍ عَظِيمٍ (37) أَسْمِعْ بِهِمْ وَ أَبْصِرْ يَوْمَ يَأْتُونَنا لكِنِ الظَّالِمُونَ الْيَوْمَ فِي ضَلالٍ مُبِينٍ (38) وَ أَنْذِرْهُمْ يَوْمَ الْحَسْرَةِ إِذْ قُضِيَ الْأَمْرُ وَ هُمْ فِي غَفْلَةٍ وَ هُمْ لا يُؤْمِنُونَ (39) إِنَّا نَحْنُ نَرِثُ الْأَرْضَ وَ مَنْ عَلَيْها وَ إِلَيْنا يُرْجَعُونَ (40)

ترجمه‌

پس اختلاف نمودند فرقه‌ها از ميان آنها پس واى مر آنانرا كه كافر شدند از حضور روزى بزرگ‌

چه شنوايند آنها و چه بينا روز كه ميآيند نزد ما ولى باشند ستمكاران امروز در گمراهى آشكار

و بيم ده آنها را از روز حسرت چون تمام شود كار با آنكه آنها در غفلتند و آنان ايمان نمى‌آورند

همانا ما ميراث بريم زمين را و هر كس بر آنست و بسوى ما باز ميگردند.

تفسير

- حزب جماعتى را گويند كه منفرد باشند بعقيده و مسلكى و ظاهرا نصارى بعد از حضرت عيسى يعنى عروجش بآسمان در باره او اختلاف نمودند بعضى گفتند او پسر خدا بود و ملحق بپدر شد و بعضى گفتند خدا بود چندى هبوط بزمين نمود و بعد عروج بآسمان كرد و بعضى گفتند بنده خدا بود و پيغمبر و روح او و يهود گفتند ساحر و كذّاب بود و متولّد از يوسف نجّار پس هم مردم اختلاف نمودند هم نصارى و هم اختلاف از ميان آنها برخاست چون يك دسته ثابت بر قول حق بودند و هم اختلاف در ميان آنها بود چون گفته‌اند كلمه من زائده است در هر حال واى يعنى عذاب شديد ثابت و لازم است براى كسانيكه كافر شدند بخدا و حضرت عيسى كه نشناختند او را بمقامى كه داشت و در حقّ او افراط و تفريط نمودند مانند

جلد 3 صفحه 474

آن دو دسته از نصارى و يهود از مشاهده و معاينه و شهود و حضور آنها در روز بزرگ كه قيامت كبرى است براى حساب اعمال و جزاء كردارشان چه قدر شنوا و بينايند در آنروز چون پرده‌ئى و حجابى نيست ولى امروز در امر چنين پيغمبر اولو العزمى فكر نمى‌كنند و ظلم ميكنند بخودشان و او كه از قدر او تجاوز ميكنند يا در حقّ او تقصير مينمايند و در وادى ضلالت و گمراهى متحيّر و سرگردان ميمانند با آنكه اگر قدرى نظر و اجتهاد نمايند خوب قدر و حقّ او را درك ميكنند كه همان پيغمبر اولو العزم و روح اللّه است نه آنكه پسر يا شريك خدايا العياذ باللّه خدا است و بيم ده اى پيغمبر كفار را از روز حسرت خوردن و ندامت بردن بدكار از كار بدش و نيكوكار از كمى كار خوبش كه آن روز قيامت است وقتى كه مردم از حساب اعمال فارغ شوند و اهل بهشت و دوزخ تعيين گردد و كار تمام شود كه ديگر حسرت و ندامت فائده نداشته باشد چون جهنّمى بگويد چرا كارى كردم كه مستحق جهنّم شدم و بهشتى بگويد چرا كارى نكردم كه بيش از اين مستحق ثواب شوم با آنكه آنها تا در دنيا هستند سر گرم بهوى و هوسند و در غفلت از چنين روز كه در پيش دارند ميگذرانند و آنها معتقد بآنروز و نبوّت تو نيستند تا بدستورات تو عمل نمايند براى اصلاح حال خودشان و تهيّه توشه آخرت در معانى از امام صادق عليه السّلام نقل نموده كه روز حسرت روزى است كه مرگ را ميآورند و سر ميبرند و ظاهرا اشاره بحديثى است كه از پيغمبر صلّى اللّه عليه و آله و سلّم و صادقين عليهما السلام در كتب عامّه و خاصه نقل شده كه وقتى اهل بهشت داخل بهشت و اهل جهنّم داخل جهنّم شدند مرگ مصوّر ميشود بصورت قوچ سياه و سفيدى و ميآورند آنرا در بين بهشت و جهنّم نگاه ميدارند و منادى از جانب خداوند ندا ميكند اى اهل بهشت و اى اهل جهنّم بيائيد و نگاه كنيد و آنها ميآيند و نگاه ميكنند و ميشناسند آنرا كه مرگ است و مصوّر باين صورت شده بعد او را ذبح ميكنند و ميگويند اى اهل بهشت هميشه هستيد و مرگ نيست و اى اهل جهنّم هميشه هستيد و مرگ نيست پس اهل بهشت بقدرى خوشحال ميشوند كه اگر مرگ بود از شدّت فرح ميمردند و اهل جهنم نعره‌اى ميكشند كه اگر مرگ بود از غصّه ميمردند و قيامت وقتى بر پا ميشود كه تمام مردم مرده باشند و كسى متصرّف در زمين جز خدا نباشد چون وارث كسى است كه بعد از مردن كسى بماند

جلد 3 صفحه 475

و اموال او را تصرّف نمايد يا با او پايدار باشد و خداوند با زمين و اهل آن بهر دو معنى وارث است و همه در خاتمه امر باو رجوع و بازگشت مينمايند ..

أَسمِع‌ بِهِم‌ وَ أَبصِر يَوم‌َ يَأتُونَنا لكِن‌ِ الظّالِمُون‌َ اليَوم‌َ فِي‌ ضَلال‌ٍ مُبِين‌ٍ (38)

شنوا كن‌ ‌آنها‌ ‌را‌ و بينا نما روزي‌ ‌که‌ ميآيند ‌ما ‌را‌ لكن‌ ظلم‌ كنندگان‌ ‌در‌ ضلالت‌ و گمراهي‌ آشكار هستند.

(أَسمِع‌ بِهِم‌) دو قسم‌ سمع‌ داريم‌ يكي‌ گوش‌ سر ‌است‌ ‌که‌ صدا ‌را‌ ميشنود و يكي‌ گوش‌ قلب‌ ‌است‌ ‌که‌ تأثير ‌در‌ قلب‌ مي‌كند و توجه‌ دارد و نيز ‌از‌ ‌براي‌ سمع‌ دو معني‌ ‌است‌ يكي‌ بتوسط گوش‌ صدا ‌را‌ استماع‌ مي‌كند ديگر بمعني‌ ترتيب‌ اثر ‌است‌ مي‌گويي‌ فلاني‌ حرف‌ شنو ‌است‌ و ظاهرا ‌در‌ اينجا مراد اينست‌ ‌که‌ ‌آنها‌ ‌را‌ بدار ‌بر‌ اطاعت‌ فرمايشات‌ ‌خدا‌ و ‌رسول‌.

جلد 12 - صفحه 442

(وَ أَبصِر) ‌اينکه‌ ‌هم‌ دو معني‌ دارد يكي‌ ديدن‌ بچشم‌ سر اشكال‌ و الوان‌ ‌را‌ مشاهده‌ مي‌كند ديگر بچشم‌ قلب‌ ‌که‌ حقايق‌ ‌را‌ درك‌ كند مي‌گويي‌ فلان‌ ‌در‌ امور تجارتي‌ ‌ يا ‌ زراعتي‌ ‌ يا ‌ امور سلطنتي‌ و امور ديني‌ بصير ‌است‌ ‌يعني‌ ‌آنها‌ ‌را‌ بينا كن‌ ‌که‌ حقائق‌ ‌را‌ درك‌ كنند.

يَوم‌َ يَأتُونَنا روز قيامت‌ ‌که‌ تمام‌ خلق‌ اولين‌ و آخرين‌ جن‌ و انس‌ ميآيند ‌در‌ محكمه‌ عدل‌ الهي‌.

لكِن‌ِ الظّالِمُون‌َ چه‌ ظلم‌ ‌در‌ دين‌ ‌از‌ شرك‌ و كفر و نفاق‌ و چه‌ ظلم‌ بغير مالي‌ و بدني‌ و عرضي‌ و چه‌ ظلم‌ بنفس‌ ‌از‌ ترك‌ واجب‌ و فعل‌ حرام‌ اليوم‌ روز قيامت‌ ‌في‌ ضلال‌ مبين‌ ‌که‌ يوم تبلي‌ السرائر ‌است‌ و حقايق‌ مكشوف‌ ميشود ميفهمند ‌در‌ چه‌ ضلالت‌ و گمراهي‌ بودند و راه‌ بجايي‌ نميبرند.

(آیه 38)- این آیه وضع آنها را در صحنه رستاخیز بیان کرده، می‌گوید: «آنها در آن روز که نزد ما می‌آیند چه گوشهای شنوا و چه چشمهایی بینا پیدا می‌کنند! ولی این ستمگران، امروز که در دنیا هستند در گمراهی آشکارند» (أَسْمِعْ بِهِمْ وَ أَبْصِرْ یَوْمَ یَأْتُونَنا لکِنِ الظَّالِمُونَ الْیَوْمَ فِی ضَلالٍ مُبِینٍ).

اصولا مشاهده آن دادگاه و آثار اعمال، خواب غفلت را از چشم و گوش انسان می‌برد، و حتی کور دلان آگاه و دانا می‌شوند، ولی چه سود که این بیداری و آگاهی به حال آنها مفید نیست.